جامع حدیثی

جامع حدیثی، به آن دسته از کتابهای روایی می‌گویند که همۀ موضوعات و ابواب حدیثی در آنها گرد آمده است. در جامع حدیث می‌توان در هر موضوعی، حدیثی یافت. "جوامع حدیث"، جمع این تعبیر نیز به کار رفته و از برخی مجموعه‌ها که خود از چند جامع تشکیل شده با تعبیر "مجامع‌" یاد شده است. جامع حدیث‌گاه شامل تمام ابواب احادیث و گاه صرفاً جامع ابواب فقهی است.

ویژگیهای جامع حدیثی

محدّثان اهل سنّت، مجموع احادیث و مطالب دینی را در هشت موضوع (عقاید، احکام، سیره، آداب، تفسیر، فِتَن (فتنه‌ها)، اشراطُ السّاعه و مناقب) دسته بندی کرده، و برآن‌اند که جامع حدیث کتابی است که دربردارندۀ همۀ آنها باشد. اگرچه در باب پاره‌ای از این عناوین اختلاف نظر وجود دارد.

در کتاب‌های جامع یا جوامع حدیث، ترتیب تدوین احادیث بر اساس موضوعات است نه همچون مُسنَدها و مُعجَم‌ها بر اساس راویان.

سیر تدوین جوامع حدیث شیعه

در تاریخ تدوین حدیث، تدوین جوامع حدیثی در پی تبویب و دسته بندی احادیث ضرورت پیدا کرد، یعنی از اواخر قرن دوم هجری قمری که زمان شروع تدوین جوامع حدیثی در بین شیعه و اهل سنت بود.

در بین محدّثان شیعه، پیش از پیدایش کتب اربعه، نخستین جوامع حدیث تألیف شد. این کتابها خود بر دو دسته‌اند: دسته‌ای عنوان الجامع الجامع فی انواع الشرائع، الجامع فی ابواب الشریعة، الجامع فی الحدیث، الجامع فی الفقه. دارند که تعدادشان زیاد است، حتی جامع‌های فقهی تألیف شده در این دوره نیز سرشتی حدیثی دارد.

دستۀ دیگر، اگرچه عنوانِ الجامع ندارند، محتوای آنها با کتابهای جامع حدیث یکسان است. از این گونه کتاب‌ها‌گاه با عنوان نوادر، مَشیخِه و گاه با عناوین خاص، نظیر المَحاسِن یاد شده است. از کتابهای المحاسن، ۱۳ کتاب برجامانده که به چاپ رسیده است.

قرن دوم و سوم

برخی جوامع حدیث تألیف شده در قرن دوم و سوم عبارت‌اند از:

الجامع فی الاحادیث، تألیف احمد بن محمد بن ابی نصر بَزَنطی؛

الجامع فی الحدیث، تألیف ابوطاهر وراق حَضرَمی؛

الجامع فی الحدیث، تألیف ابوعبداللَّـه موسی بن قاسم بن معاویه بجلی؛

الجامع فی ابواب الفقه، تألیف ابوالحسن علی بن ابی حمزه بطائنی؛

الجامع فی ابواب الحلال و الحرام یا جامع الشرایع، تألیف ظریف بن ناصح کوفی؛

الجامع الکبیر فی الفقه یا جامع الا´ثار، تألیف یونس بن عبدالرحمان؛

الجامع فی الفقه، تألیف حسن بن زیدبن محمد؛

الجامع فی الفقه، تألیف محمد بن علی بن محبوب؛

الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر فی الفقه، هر دو تألیف ابراهیم بن محمد ثقفی

قرن چهارم تا ششم

در فاصله قرن چهارم تا ششم نخستین جوامع مهم حدیث شیعه پدید آمد که برخی نام جامع داشتند و برخی مانند کتب اربعه فاقد چنین عنوانی بودند. جز کتب اربعه، که شاخص‌ترین جوامع حدیث این دوره‌اند، بقیۀ این جوامع از میان رفته‌اند و فقط نام آنها در فهرست‌ها موجود است، نظیر:

الجامع فی ابواب الشریعة تألیف ابومحمد حسن بن علی الحِجال (متوفی ۳۴۳ق)؛

الجامع فی انواع الشرایع تألیف حُمَیدبن زیاد کوفی (متوفی ۳۱۰ق)؛

الجامع فی الحدیث تألیف ابو محمد حسن بن احمد بن محمد عجلی، از معاصران نجاشی؛

الجامع فی الحدیث، تألیف سید شریف حسن بن حمزه (متوفی ۳۵۸ق)؛

الجامع فی الحدیث، تألیف محمد بن احمدبن یحیی، از مشایخ صدوق که احتمال دارد جامع او همان نوادر الحِكَم باشد؛

الجامع فی الحدیث، تألیف ابوجعفر محمد بن حسن بن احمد ولید (متوفی ۳۴۳ق)؛

الجامع فی الفقه، تألیف ابوعبداللَّـه محمد بن احمد بن عبداللَّـه صفوانی، شاگرد کلینی؛

الجامع فی الاخبار، تألیف ابوالحسن علی بن سعید (متوفی بعد از ۵۸۵ق)؛

جامع الاحادیث النبویة، تألیف ابومحمدجعفربن احمدبن علی قمی، از مشایخ شیخ صدوق.

مهم‌ترین و شاخص‌ترین جوامع حدیث شیعه در این دوره کتب اربعه است، مشتمل بر:

۱) کافی، تألیف محمد بن یعقوب کلینی (متوفی ۳۲۹ق) که از حیث اشتمال بر اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی، نزدیکی عصر مؤلف آن به دوران ائمه(ع) و صاحبان اصول و کتب حدیثی اولیه و در نتیجه وجود احادیث عالی السند در آن و نیز مستند بودن روایات آن، جامعی ممتاز است. این کتاب حدود ۱۶۰۰۰ حدیث را در بر دارد.

۲) کتاب من لایحضره الفقیه، تألیف ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ق) شامل حدود ۶۰۰۰ حدیث فقهی.

۳) تهذیب الاحکام، تألیف ابوجعفرمحمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ق) که با هدف رفع ناسازگاریهای احادیث فقهی تألیف شده است. این کتاب در واقع شرح روایی رسالۀ فقهی المقنعة نوشتۀ شیخ مفید است که شامل حدود ۱۳۶۰۰ حدیث فقهی است.

۴) الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، از همو، در زمینۀ جمع اخبار اختلافی و طریقۀ جمع بین آنها که شامل حدود ۵۵۰۰ حدیث فقهی است.

قرن هفتم تا چهاردهم

از قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم، به ویژه در قرن یازدهم و دوازدهم، با استفاده از منابع حدیثی دوره‌های قبل، جوامع بزرگی فراهم آمد که هریک ویژگیهایی دارد. تألیفات این دوره کمتر عنوان جامع دارند و تنها آثار معدودی با این عنوان معروف شده‌اند.

مشهورتر از همه جامع الاخبار تألیف علامه حلّی (متوفی ۷۲۶ق) است. و کتاب دیگر جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار تألیف عبداللطیف بن علی بن احمدبن ابی جامع عاملی، شاگرد شیخ بهایی، است.

جوامع حدیثی این دوره، که بیشتر آنها نامهای خاص دارند، عبارت‌اند از:

الوافی، تألیف مولیٰ محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱ق) که جامع اخبار کتب اربعه است با حذف مکررات و توضیح و تبیین مشکلات آنها. بنابراین، الوافی، جامع احادیث فقهی، تاریخی، اعتقادی و اخلاقی است که برحسب شمارش آقا بزرگ طهرانی دارای حدود پنجاه هزار حدیث است.

تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تألیف محمدبن حسن حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴ق)، که به وسائل الشیعه شهرت دارد. این کتاب مشتمل بر احادیثِ احکام فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد و چند کتاب حدیثی دیگر است که از جهت اشتمال بر عمدۀ احادیث فقهی شیعی، جامع بی‌نظیری به شمار می‌آید. وسائل الشیعه دارای ۳۵۸۵۰ حدیث است و به ترتیب ابواب فقهی، از طهارت تا دیات، تنظیم شده است

بحار الانوار الجامعة لِدُرَر اخبار الائمة الاطهار، تألیف علامه مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ق)، که مفصّل‌ترین جامع حدیثی شیعه است.

مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تألیف میرزا حسین نوری (متوفی ۱۳۲۰ق). این کتاب مستدركِ وسائل الشیعۀ شیخ حر عاملی است اما با توجه به حجم احادیث آن و دقتی که در تألیف و تنظیم آن به کار برده شده و نیز دسترسی مؤلف به چند کتاب کهن، یکی از جوامع حدیثی مهم این دوره است. این کتاب نیز همچون وسائل الشیعه بر اساس ابواب فقهی تنظیم شده و مشتمل بر ۲۳۵۱۴ حدیث است.

جوامع الکلم، تألیف سید محمد بن شرف الدین مشهور به سید میرزا جزایری، از مشایخ علامه مجلسی. این کتاب مجموع احادیث کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی شیعه را، اعم از صحیح و حسن و موثق، دربردارد و شامل احادیث راجع به اصول دین، تفسیر، آداب، اخلاق و فقه تا باب حج است.

عوالم العلوم و المعارف و الاحوال عن الا´یات و الاخبار و الاقوال، تألیف عبداللَّـه بن نوراللَّـه بَحرانی، از شاگردان علامه مجلسی، که از بحارالانوار مجلسی بسیار مفصّل‌تر است.

الاَوفیٰ ، تألیف فضلعلی بیک بن شاهوردی، از شاگردان علامه مجلسی، که به تعبیر آقا بزرگ طهرانی. به سبب برخورداری از حسن ترتیب به این اسم نامیده شده است. این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده است.

الشِفاء فی اخبار آل المصطفی، تألیف محمدرضا بن عبدالمطلب تبریزی. آقابزرگ طهرانی جلد اول این کتاب را در نجف دیده و آن را دربردارندۀ روایات الوافی، بحارالانوار و وسائل الشیعه دانسته که به نحو مطلوبی مرتب شده است.

جامع المعارف و الاحکام، تألیف سیدعبداللَّـه بن محمد رضا شُبَّر (متوفی ۱۲۴۲ق) که به جامع الاحکام هم شهرت دارد و از جوامع مفصّل و حاوی احادیث مربوط به اصول دین و احکام فقهی به شمار می‌رود

جامع الاحکام و السنن، تألیف محمد بن سلیمان بن زویر خطی سلیمانی (متوفی ۱۱۳۸ق) که به نوشتۀ آقا بزرگ طهرانی. نسخۀ ناقصی از آن به خط مؤلف در کتابخانۀ سید حسن صدر در کاظمین وجود داشته و بنا بر آنچه مؤلف آن در اوایل کتاب یادآور شده، کتاب او دربردارندۀ اخبار سنن و احکام شرعی است که از کتابهایی غیر از کتب اربعه فراهم شده است.

جامع الاحادیث، تألیف محمد نجف کرمانی مشهدی (متوفی ۱۲۹۲ق)، از عارفان اخباری مسلک

دوران معاصر

در دوران معاصر نیز چند کتاب جامع حدیث در میان شیعیان تألیف شده است به این قرار:

الجامع فی الاخبار، تألیف محمدعلی بن محمد حسینی شاه عبدالعظیمی (متوفی ۱۳۳۴ق).

جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة که زیر نظر آیت الله بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ ش) و با همکاری عده‌ای از شاگردان وی فراهم آمده است. این کتاب آخرین و مفصّل‌ترین جامع حدیثی فقهی شیعه است و در واقع متضمن تنقیح، تهذیب و تکمیل وسائل الشیعۀ شیخ حر عاملی است. در این کتاب، احادیث فقهی در حد امکان از منابع کهن استخراج و بدون تقطیع درج شده است. جامع احادیث الشیعه طبق شمارشی که در چاپ ۳۱ جلدی آن صورت گرفته است، دارای ۴۸۳۴۲ حدیث است.

الحیاة، تألیف محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی و علی حکیمی که مشتمل بر تنظیم جدید احادیث و آیات در موضوعات اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، تربیتی و اجتماعی است.

میزان الحکمة تألیف محمد محمدی ری شهری، از ۵۶۴ عنوان، ۴۲۶۰ باب و ۲۳۰۳۰ حدیث تشكیل شده است. عنوانهای اصلی كتاب بر اساس الفبا تنظیم یافته است. این مجموعه به فارسی نیز ترجمه شده است.

سیر تدوین جوامع حدیث در بین اهل سنّت

تدوین جوامع حدیث در قرن سوم در بین اهل سنت به طور گسترده رواج پیدا کرد. در این دوره نخست کتابهای «مُسنَد» پدید آمد که شامل انواع احادیث می‌شد (کتاب مسند کتابی است که احادیث بر اساس نام راویان آنها طبقه‌بندی و تألیف می‌شود) و پس از آن کتابهای «صِحاح» و «سُنَن» پدیدار شد که هریک از آنها جامع بزرگی از احادیث اهل سنّت بود. از این زمان آهنگِ تدوین جوامع حدیث در بین ایشان شتاب گرفت که تا زمان حاضر ادامه دارد.

در تاریخ حدیث اهل سنّت، دو رشته کتاب حدیثی تدوین شد که عبارت بود از «مُصَنَّفات» و «مَسانید». از مصنفات و نیز مُوَطّا´ت‌گاه با عنوان «جامع» یا «مجموع» تعبیر شده. و احادیث آنها بر اساس ابواب مرتب می‌شده است

برخی از کتابهای مهمِ به جا مانده از این دوره عبارت‌اند از: موطّأ از مالک بن انس (متوفی ۱۷۹ق) در شصت کتاب فقهی و ۷۰۳ باب؛ بخشی از مصنّف، تألیف ابومحمد عبداللَّـه بن وهْب فِهری قُرَشی (متوفی ۱۹۷ق)، به نام الجامع فی الحدیث؛ جامع، تألیف مَعمَربن راشد اَزْدی (متوفی ۱۵۳ق) به روایت عبدالرزاق صنعانی (متوفی ۲۱۱ق)، مشتمل بر ۱۶۱۴ حدیث و اثر که به همراه مصنّف عبدالرزاق (ج ۱۰ و ۱۱) به چاپ رسیده است؛ مصنّف یا المصنّف فی الحدیث، تألیف عبدالرزاق صنعانی، که الجامع الکبیر یا الجامع الکبیر فی الحدیث هم نامیده شده است؛ المصنّف فی الاحادیث و الا´ثار اثر ابن ابی شَیبَه (متوفی ۲۳۵ق).

کتابهای مُسنَد را نیز به سبب وسعت و شمول احادیث می‌توان در زمرۀ جوامع حساب کرد.

از آغاز قرن سوم تا پایان قرن پنجم، معتبرترین جوامع حدیث اهل سنّت پدید آمد که از مهم‌ترین آنها صحاح سته است:

الجامع الصحیح المسند المختصر من امور رسول اللَّـه و سننه و ایامه، معروف به صحیح بخاری ، تألیف محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی ۲۵۶ق)، که نمونۀ شاخص کتابهای جامع حدیث است و تعبیر «جامع» را خود بخاری در عنوان کتاب به کار برده است؛

المسند الصحیح معروف به صحیح مسلم، تألیف مسلم بن حَجّاج نیشابوری (متوفی ۲۶۱ق)، که الجامع الصحیح نیز به آن اطلاق شده است؛

الجامع الصحیح معروف به سنن ترمذی ، تألیف ابوعیسی تِرمِذی (متوفی ۲۷۹ق)، که به سبب اشتمال بر احادیث فقهی و غیرفقهی، به «جامع» شهرت یافته است؛

السنن معروف به سنن ابن ماجه ، تألیف محمد بن یزید بن عبداللَّـه بن ماجه قزوینی (متوفی ۲۷۳ یا ۲۷۵ق)؛

السنن، تألیف ابوداوود سلیمان بن اشعث سجستانی (متوفی ۲۷۵)؛

السنن الصغری معروف به سنن نسایی ، تألیف احمد بن شُعیب نَسایی (متوفی ۳۰۳ق). نَسایی پیش از آن، کتاب السنن الکبری را تدوین کرده بود، که جامع بزرگی از احادیث فقهی، اخلاقی، اعتقادی و تفسیر است.

علاوه بر صحاح سته، آثار دیگری نیز در این دوره پدید آمد، از جمله: السنن تألیف دارِمی (متوفی ۲۵۵ق) که به المسند و المسندالجامع نیز معروف است صحیحِ ابن خُزَیمه (متوفی ۳۱۱ق)، صحیحِ ابن حِبّان (متوفی ۳۵۴ق)، صحیحِ ابو عَوانه (متوفی ۳۱۶ق)، و مصنّف ابوجعفر احمدبن محمد طَحاوی (متوفی ۳۲۱ق).

به نظر می‌رسد بتوان کتابهای «مُستَدرک» را که متمم صحاح‌اند و کتابهای «مُستَخرَج» را که تألیف دوبارۀ آنها محسوب می‌شوند، در زمرۀ جوامع حدیث به شمار آورد.

از قرن پنجم به بعد، یعنی دوره‌ای که در آن محدّثان با استفادۀ مستقیم از تألیفات دورۀ قبل، منابع حدیث بزرگی فراهم آوردند، جوامع متنوعی تألیف شد. نوعی از این تألیفات، عنوان عمومی «الجمع بین الصحیحین» را دارد که در آنها احادیث صحیحین ( صحیح بخاری و صحیح مسلم ) یکجا جمع شده است و غالباً احادیث مکرر در آنها حذف شده است. از جملۀ این نوع کتابها الجمع بین الصحیحین تألیف محمد بن فتوح حُمیدی (متوفی ۴۸۸ق) و الجمع بین الصحیحین تألیف عبدالحق بن عبدالرحمان اشبیلی معروف به ابن خرّاط (متوفی ۵۸۱ق) است.

بخش دیگری از این کتابها، جامع مشترکات و متّفقات صحیح بخاری و صحیح مسلم است، نظیر مفیدُ السامِع و القاری فیما اتَّفَقَ علیه مسلم و البخاری تألیف احمد بن عبدالرحمان بن محمد مقدسی (متوفی ۷۵۸ق)، اللؤلؤ و المرجان فیمااتّفق علیه الشیخان تألیف محمد فؤاد عبدالباقی، و زادالمُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم تألیف محمد حبیب اللَّـه شَنقیطی (متوفی ۱۳۶۳ق). برخی از این نوع کتابها، مانند الجمع بین الصحیحین اثر حُمیدی، به شیوۀ کتابهای مُسند تدوین شده اما اکثر قریب به اتفاق آنها بر پایۀ ابواب و موضوعات فقهی مرتب شده است.

عده‌ای از محدّثان از جمع بین صحاح سته جوامع بزرگی به وجود آوردند. در این کتابها برای آسانی کار، مجموع احادیث جوامع پیشین، به شکل کامل یا ناقص و غالباً با حذف مکررات، یکجا جمع شده است. از جمله مهم‌ترین آنهاست:

التجرید لِلصحاح الستة یا التجرید للصحاح و السنن، تألیف رزین بن معاویه عَبدَری سَرَقُسطی اندلسی (متوفی ۵۳۵ق)، که نخستین کوشش در جمع کردن روایاتِ صحاح سته در قالب تألیفی واحد به شمار می‌رود؛

جامع الاصول من احادیث الرسول ، تألیف ابن اثیر جَزَری (متوفی ۶۰۶ق)، ابن اثیر در این تألیف، کتاب رزین بن معاویه را مبنا قرار داده با این تفاوت که همۀ روایاتِ صحاح سته را در نظر گرفته و مکررات را حذف کرده است؛

• تعداد دیگری از مجامع با استفاده از مجموع یا برخی از صحاح سته، مسندها و سایر کتب حدیثی تدوین شده و اهم آنها بدین قرار است:

مصابیح السنة تألیف ابومحمد حسین بن مسعود معروف به بَغَوی فَرّاء (متوفی ۵۱۶ق) که شامل گزیده‌ای از احادیث صحاح سته و چند اثر حدیثی مهم دیگر است. اعتراضاتی که بعداً متوجه این کتاب گردید موجب شد ابوعبداللَّـه خطیبِ عمری (متوفی ۷۳۷ق) کتاب مشکاة المصابیح را تألیف کند. وی در این کتاب علاوه بر مشخص کردن منابع مصابیح السنة، روایات آن را نقد کرد و در هر باب روایات را در سه فصل مرتب ساخت که فصل سوم آن به روایاتی اختصاص داشت که در مصابیح السنة حذف شده بود. کتاب دیگر بغوی با نام شرح السنة، جامعی است در موضوعات مختلف دینی به ویژه فقهی.

جامع المسانید و الالقاب تألیف عبدالرحمان بن علی معروف به ابن جوزی (متوفی ۵۹۷ق). بعدها محب الدین طبری (متوفی ۶۴۹ق) آن را به شکل جدیدی مرتب کرد.

جامع المسانید و السنن الهادی لِاَقْوَم سنَنٍ تألیف ابوالفداء عمادالدین بن کثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴ق) که به تصریح خود مؤلف، جامع احادیث کتابهای مهم از جمله صحاح سته، مسانید احمد بن حنبل، ابوبکر بزّاز، حافظ ابویعلیٰ و معجم بزرگ سلیمان بن احمد طَبَرانی (متوفی ۳۶۰ق) است. وی از دیگر منابع حدیثی نیز در تألیف این اثر استفاده کرده به طوری که به ندرت حدیثی مربوط به ضروریات دین در آن نیامده است. این کتاب به روش مُسندی. تنظیم شده است.

الجامع الکبیر یا جمع الجوامع تألیف جلال الدین عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی (متوفی ۹۱۱ق). این کتاب جامع احادیث صحاح سته، مسند احمد بن حنبل، موطّأ مالک و حدود هفتاد مأخذ حدیثی دیگر است

الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر تألیف دیگر سیوطی که به تصریح نویسنده‌اش گزیده‌ای است از جمع الجوامع. او در این کتاب به نقل احادیث کوتاه نبوی به ترتیب حروف الفبا اکتفا کرده است. این کتاب ذیلی به نام زیادة الجامع دارد که به‌اندازۀ اصل آن است.

الفتح الکبیر فی ضمّ الزیادة الی الجامع الصغیر تألیف یوسف نبهانی که به نوشتۀ مؤلف، دو کتاب الجامع الصغیر و زیادة الجامع در آن یکجا گرد آمده است.

کنزُالعُمّال فی سُنن الاقوال و الافعال تألیف علی بن حسام الدین متقی (متقی هندی؛ متوفی ۹۷۵ق) که بر مبنای جمع الجوامع تألیف شده اما به این صورت که ضمن حفظ نظم الفبایی، بر اساس موضوعات فقهی مرتب شده است.

الجامع الازهر فی حدیث النبی الْاَنْوَر تألیف عبدالرئوف مُناوی (متوفی ۱۰۳۷ق). این جامع با هدف نقض ادعای سیوطی مبنی بر اینکه با تألیف جمع الجوامع همۀ احادیث نبوی ر

پانویس